التهاب پستان

التهاب پستان / Mastitis

        التهاب پستان یکی از دردسرساز ترین موارد طب حیوانی است که پیامدهای سنگین اقتصادي را به همراه دارد. برای دانستن چگونگی رویداد این بیماری التهاب پستان وهم راه های پیشگیری از واقعات کلینیکِي آن، اینجا مطالبی چند خدمت خوانندگان، به ویژه دانشجویان وترنری ارایه می شود. 

 تعریف

      التهاب پستان یکی ازعوارض کلينيکي عمده در حيوانات شيرده می باشد که با کاهش تولید شیر، تغییر حالت پستان، درد، تب و بی اشتهایی حیوان و سایر عوارض کلینیکی مشخص می شود. این بیماری در گاوهاي با توليد بالا اهمیت بیشتر دارد. طورعموم عوامل التهابی غدوات وسایر انساج پستان را مصاب و درخیلی موارد، حالات کهنه درد، آینده یک التهاب ساده میتواند تخریب وتوقف همیشگی تولید لاخ مبتلا و درنهایت با مرگ پستان پایان عمر تولیدي حیوان را سبب شود.  

چگونگي رویداد التهاب پستان

 درتمام رویدادهاي التهاب پستان عوامل میکروبی نقش دارند. اماهمیشه تمامی گونه های میکروبی در به میان آوردن شکل کلینیکی التهاب پستان سهیم نیستند.  

 تا کنون بيشتر از100 گونه هاي ميکروبي ازغدوات پستان گاوها تفکيک شده اند، که تنها تعداد کمي مسوول عوارض کلينيکی التهاب پستان گاوها بوده اند. طبق معمول معين کردن نوع التهاب پستان مستلزم شناخت نوع عامل التهابي آن مي باشد. طورمثال: منشاء عوامل باکتريايي يک التهاب ساري پستان هميشه با تکثردرنسج پستان و بعد به وسيله افرازات به محيط پراکنده مي و به سایر حیوانات فارم سرایت می کند. اما عوامل ميکروبي که سبب التهاب ساده پستان می شود، بیشتر ازمحيط ماحول  حیوان وارد نسج پستان شده و با تناسب مقدارعوامل ميکروبي وخامت التهاب پستان شکل مي گيرد.

به استثناي گونه هاي مايکوپلازمایی Mycoplasma/  که بیشتر مي توانند غدوات پستان را از طريق جريان خون مورد تاخت وتاز قرار دهند، بيشتر عوامل میکروبی التهاب پستان از طريق مجراي لاخ پستان، به شکل ناحیوی، وارد دستگاه توليدی حیوان شیرده مي شوند.

عوامل ويروسي و فنگسي به ندرت باعث التهاب پستان مي شوند. اما 5 گونه باکتريايي مسوول رخداد بيشتر التهاب پستان در گاو ها  خیلی مشهورهستند.

شکل ساري التهاب پستان مشخصه خيلي ازبيماري هاي ساري حيوانات شيرده بوده مي تواند، که اين موارد هميشه با سايرعوارض و مشخصه های کلينيکي بيماريهاي ساري به همراه است.

 مهار اين عوارض هم وابسته به مهار امراض ساري است. اما پياده سازي برنامه هاي مهار التهاب پستان گاو بيشتر با  عوامل ميکروبي محيطي وغير ساري رابطه تنگاتنگ دارد.

درچهاردهه اخير واقعات التهاب پستان ناشي ازعوامل سرايت کننده باکتریایی چونStaphylococcus aureus  وStreptococcus agalactiae  در خيلي از کشورهاي دنيا کاهش داشته است.

ازقام ارايه شده توسط کشورانگلستان نشان ميدهد، که رخداد کلينيکي التهاب پستان گاو درفارم هاي بزرگ بطورنسبي ازهر 150 واقعه به 100 واقعه کلينيکي  درسال  1960 و از 100 به 35 تا 40 واقعه درسالهاي 1380 ميلادي کاهش داشته است ( Leigh, 1999  ).

 هرچند استفاده از روشهاي تشخیصي متعدد با ارزیابی نمونه هاي شیر و کاربرد  دارو هاي ویژه برای تداوی التهاب پستان هنوز درمبارزه با این بیماري نقش عمده دارند، اما امروزه تمرکز بر یافتن راه حل هاي پیشگیرا نه التهاب پستان با بلند بردن توان مقاومت حیوان، در محور توجه ها قرار دارد.
  برنامه هاي جلوگيري واقعات التهاب پستان درگاوها عمومآ با مواردي که عوامل ميکروبي منشاء داخلي دارند و بعد از طريق افرازات پستان پخش مي شوند، بيشتر قابل اجرا وهم مفيد مي باشد. برخلاف، مهار واقعات التهاب پستان ناشي ازعوامل غير ساري، عواملی که هر زمان درهرکجا حضور دارند.  کافیست تنها کوچکترین کم توجهي درمراحل شيردوشي صورت گیرد، تا عوامل التهاب سرایت کند و عمر تولیدی پستان را به خطر مواجه کند. بنابراین، با توجه به نیاز به دقت بیشتر در مراحل مختلف شیردهي، مهارعوامل غیرساري التهاب پستان دشواربه نظرميرسد. با این وجود، مثل هميشه التهاب پستان يکي ازعمده ترين بيماري هاي طب حيواني باقی مي ماند. بیماري که همیشه باعوارض اقتصادي سنگين به همراه مي باشد. 

همانند سایربخش هاي عضویت، روشهاي دفاعی ویژه پستان نقش کلیدی درجلوگیری از ابتلا به التهاب پستان را به عهده دارند. این روشهاي دفاعی عملکردهاي دسته بندی شده و یا میخانیکي مستقل درپستان را نیز شامل مي شود.

 عملکردهاي دفاعي پستان
-  دفاع ميخانيکي پستان

   - دهانه و مجراي لاخ پستان نخسنین خط دفاعي پستان را در برابر عوامل التهابي تشکيل ميدهند. برخي ازعوامل التهابي لجوج چون Staphylococcus aureus گاهي از طريق نفوذ در جدار پوست و ياغشاهاي داخلي پستان التهاب غدوي پستان را سبب مي شوند. بيشتر اوقات شکنند شدن / Desquamation / حجرات کراتيني و پوستک شدن لاخ شرايط نفوذ اين عوامل را بيشترمساعد مي سازد.  
- يکي دیگر از عوامل دفاعي پستان هم لايه هاي چربي موجود در قشر لاخ ها مي باشد، که عملکرد توقف دهنده ميکروبي دارد.
- عمليه طبعي تراوش شير از غدوات و فشار تخليه شير از مجراي لاخ پستان از ديگر عملکردهاي  دفاع میخانیکی پستان مي باشد. این روش هميشه منحيث عملکرد دفاع بی نظیر در زدودن عوامل التهابي ازمجراي پستان عمل ميکند. حتی اين ميخانکيت دفاعي در زمان تداوي التهابات پستان به ويژه ناشي ازعوامل ميکروبي– باکترياهاي گرام منفي– چرک زا کاربرد خاص دارد. چنانکه با تخليه پستان مقادير بيشمارعوامل ميکروبي مقاوم موجود در داخل پستان، عواملی که در زمان تداوی با مواد داروي با سماجت برخورد می کننند، را مي توان کاهش داد. 

طويل بودن لاخ پستان نیز مي تواند در دور نگهداشتن غدوات پستان از تماس آسان با عوامل ميکروبي مفيد باشد. چنانکه گاوهاي جوان (غناجي ها/ heifers) که بيشتر در آغاز شیردهي اديماي پستان دارند، به دليل داشتن لاخ هاي کوتاه هميشه بيشتر از ساير گاوها با التهاب پستان مواجه ميشوند (Waage et al., 2001).

 همچنان، زخم هاي سطح پستان نيز از راه هاي مساعد کننده براي نفوذ عوامل و وقوع التهاب پستان در گاوهاي شيري مي باشد. حتي زخم هاي ناشي از صدمات ماشين شيردوشي  (ويا مکيدن گوساله) مي تواند سبب التهاب پستان گاو ها شود (  Lewis et al., 2000). از این رو جلو گیری از ایجاد زخم ویا پاک نگهداشتن زخم پستان یک از راه های کمکی در جلوگیری از مبتلا شدن به التهاب پستان بوده می تواند.

- عوامل غير اختصاصي دفاعي پستان

     Lactoferrin   موجود درغدوات شيري عملکرد توقف دهند باکتريايي خويش را با اتصال با مالیکول هاي آزاد آهن اعمال ميکند، که در اثر کاهش اين عناصر مانع خوب در روند تکثرخيلي ازباکتريا ها در غدوات پستان مي شود. مقداری از Lactoferrin درغدوات شيري سبب محافظت از التهاب Coliform  درگاو هاي خشک مي شود.

Lysozyme  يک پروتين داراي قابليت کشنده باکتريايي برضد هردو باکترياهاي گرام مثبت و گرام منفي است، مگر به دليل ناچيز بودن غلظت آن نسبت به ساير عمليه هاي دفاعي پستان سهم نابسنده دارد.

    انزايم لکتوپراوکسيداز...(Lctoperoxidase-thiocyante-hydrogen peroxide system) يکي ديگر از کاربرد هاي دفاعي پستان با خاصيت نابود سازي فعال باکتريا هاي گرام مثبت و گرام منفي در پستان است. اين عملکرد دفاعي درقالب يک سيستم مستقل مساوي با تمام سايرعمليه هاي دفاعي پستان درمحافظت از ابتلا به التهاب هاي غيرساري پستان نقش  دارد. 

انزايم لکتوپراوکسايداز توسط انساج وغشاهاي داخلي پستان توليد مي شود. قابل ذکر است که توليد اين انزايم با غلظت سايرعناصرتسهيل کننده مانند/Thiocyanate  که بيشتربه وسيله جيره غذايي شامل علوفه تازه براي گاوهاي شيرده فراهم ميشوند، تنظیم می شود. به اين دليل تغذيه علوفه تازه برای گاوهاي شيرده بویژه گاوهاي محلی، علاوه بر ازدياد توليد شیر و تسريع روش دفاعي ترشحي کانال پستان، مقدار بسنده عناصر کيمياوي را براي سيستم هاي مستقل دفاعي پستان فراهم ميکند. با اين اساس ميزان ابتلا به التهاب پستان درگاوهاي که با علوفه تازه تغذيه ميشوند، کاهش ميابد.

نظريه هاي وجود دارد، که مقاديرهايدروجن پراکسايد در تمام عمليه هاي انزايماتيک شير توليد مي شود، يکي ديگر از مواد دفاعي در پستان است، که مانع فعاليت استريپتوکوک ها / Streptococcus در پستان ميشود. همچنان که عمليه هاي متعدد ديگر ازموانع عمده در راه رشد خيلي از باکتريا هاي گرام منفي درپستان بحساب مي روند.

-   دفاع حجروي در پستان

      شمارش حجرات موجود در شير برگرفته شده از پستان سالم عمومآ چيزي معادل 10⁵  حجره بدني درهرملي ليتر شير را نشان ميدهد. میزان اين حجرات بيشترين تعداد مکروفاژها /Macrophages  وکمترين تعداد نيتروفيل /Neutrophils و لمفوسايت ها /  Lymphocytes  و تعدادي از حجرات غشاها/  Epithelial cell را شامل مي شود.

اندازه حجرات موجود در شير بيشتر در مراحل آغاز و ختم دوره شيردهي از دياد ميابد. گونه هاي حجرات موجود در شير نيز در مراحل اوليه تا اواخر دروه شيردهي معکوس مي شود. چنانچه برخلاف روز هاي اول، در اواخر دوره شيردهي بيشترين درصد نيترفيل ها را درشيرسالم ميتوان يافت.

تعدد و سرعت سرکشي حجرات دفاعي بدن ازغدوات پستان خود ازعوامل عمده و اساسي درجلوگيري از ابتلا به التهاب پستان محسوب مي شود. چنانکه در اوايل دوره شيردهي گاوهاي با داشتن کمترين تعداد حجرات درشير با بيشترين امکان ابتلا به التهاب پستان مواجه خواهند بود.

ازجانبي هم، موضوع کاهش تعداد حجرات دفاعی در شیر ميتواند حکم زنگ خطر را براي اقدامات محافظوي درجلوگيري از التهاب پستان درگاو مورد نظرباشد. زیرا به دنبال دریافت سهم حجرات دفاعی در شیر میتوان روی اتخاذ  تدابیر بیشگیرانه  از مبتلا شدن احتمالی پستان  حیوان تمرکز نمود، که ازمهمترين اقدامات يکي هم تدابير حفظ الصحوي بيشتر دراين چنين گاوها ميباشد.

دانستن اين نکته ضروري است، که کاهش درشمارش حجرات دفاعي شير پيامي بر امکان ابتلاي گاوشيري به ساير بيماري هاي عفوني را نيز بهمراه دارد.

     نيتروفيل ها / Neutrophilsازعوامل اساسي نابود کننده باکترياها درغدوات پستان بحساب مي آيند. سرازير شدن این حجرات از دوران خون به ساحات التهابي بدن، از جمله    پستان، وابسته به عملکردهاي کيمياوي هماهنگ کننده التهاب مانند : سايتوکاين ها / Cytokines و پروستاگلاندين ها /Prostaglandins  ، که از نخستين برانگيزنده هاي عکس العمل التهابي اند، مي باشد.

برمبناي آزمايش هاي واقعات خفيف التهاب پستان، تعداد حجرات دفاعي شير تنها درظرف يک ساعت پس از آغازعملکرد التهابي تنها افزايش چند درصدي دريک ملي ليتر شير را نشان داده است. درحاليکه در واقعات کلينيکي التهاب پستان ممکن تعداد مليوني اين حجرات را در شير مي توان يافت.

عمومآ نيتروفيل هاي باکتريا ها را ابتدا ميبلعند و بعد آنها را با عملکردهاي ماليکولي اوکسيداتيف و يا غير اوکسيداتيف Oxidative- dependent or Oxidative-independent system)) نابود ميکنند. در اين ميان عمليه هاي اوکسيداتيف بيشتر براي باکترياهاي گرام منفي اثر گذار است، درحاليکه باکتريا هاي دردسر ساز مانند Staphylococcus aureus  با داشتن توانايي توليد انزايم /  Catalase خاصيت کشندگي با روش اکسيداتيف / Oxidative- dependent نيتروفيل ها را خنثي مي کنند. از سوي ديگر، از آنجاييکه توان کشندگي ميکروبي نيتروفيل ها با بگارگيري روش Oxidative-independent  برمبناي عملکرد انزايم هاي تجزيه کننده حجروي Lysosomes /  استوار است،  اين خاصيت نيز به دليل اثر منفی غلظت بلند و تعدد ساير انزايم هاي شير مانند   Casein و مواد چربي دار و جذب این مواد بوسیله نيتروفيل ها، کاهش ميابد. از سوي هم تخريب حجروي و ازدياد مالکول هاي آزاد در اثر پيشرفت التهالب توان عملکرد و مقاومت نيتروفيل ها را بيشتر کاهش ميدهند. همه اينها باعث مي شود که عوامل باکتريايي چون Staphylococcus aureus   در واقعات التهاب پستان دست سيستم دفاعي بدن را از پشت مي بندند.

    نقش ليفوسايت ها درمحافظت ازغدوات پستان هنوز مورد مطالعه خيلي از محققان قرار دارد. اما اين نکته تاحال روشن گرديده است که سهم  لمفوسايت هاي T  موجود در پستان در مراحل مختلف شيردهي تفاوت هاي را نشان ميدهند، هرچند دليل  تغیير در تعداد اين حجرات در شير هنوز روشن نيست، اما آنچه تا بحال روشن شده است،  اينکه تغيیر در تعداد لمفوسايت ها بعد از زايمان در هماهنگي با موجوديت عوامل التهابي در شير  وابسته است  ( Sordillo et al., 1997).

-   سهم انتي بادي ها دردفاع ازپستان

        انتي بادي ها / Immunoglobulins Ig)) نقش نهايت مهم دردفاع از پستان دارند. چنانکه خوب و بد يک عارضه التهابي درهمان ساعات اوليه پس ازدست بکارشدن حجرات دفاعي و شدت آغازعکس العمل التهابي رقم ميخورد. انتي بادي هاي حاضر درپستان براي سمت و سو دادن و مهار آشوب ميکروبي درپستان نقش نهايت کليدي را ايفا ميکنند. برخي انتي بادي ها مانند / IgG1 طور انتخابي از سيرم خون وارد شيرگاوهاي سالم ميگردند، و برخي هم طور نوبتي به غدوات پستان سرميزنند. عموم انتي بادي ها به غدوات پستان سرازير ميگردند تا هرکدام به نوبه  خويش درخنثي سازي فعاليت هاي ميکروبي و بدام انداختن باکتريا ها حجرات دفاعي را کمک کنند. طور مثال: درنخستين ساعات آغاز يک فعاليت التهابي در پستان IgG2 موجود درپستان در به دام انداختن وهم تسريع عمل بلعيدن باکتريا ها حجرات نيترفيل را ياري مي رساند. همراه با ساير انتي بادي ها  IgM نيز در اندختن باکتريا ها به دام نيتروفيل نقش مهمي دارد. همچنان  IgA  با قفل کردن باکتريا ها به يکديگر و از چسپيدن باکتريا به حجرات خودي و تخريب آنها جلوگيری  ميکند. همچنان IgA در خنثي سازي زهرباکتريا ها نيز نقش نهایت ارزنده دارد.

      با توجه به اهميت پستان سالم ونقش اين عضو دراهميت اقتصادي گاوها، درسالهاي اخير مطالعات روي چگونگي شکل گيري عملکردهاي التهابي/ Pathophysiology، فهم دانشمندان از نقش سيستم دفاعي درپیشگیری رخداد التهاب پستان نسبت به هر زمان بيشتر شده است.
پژوهش ها نشان ميدهد که کاهش در واقعات التهاب پستان با تحريک و بلند بردن سهم سيستم دفاعي همراه با ازدياد مقدار انتي بادي در گاو ارزنده دانسته مي شود. با دریافت هاي اخیر معلوم می شود که هرگونه عوامل تحریک کننده بشمول واکسین هاي مختلف، میتواند سهمی در کاهش رخداد التهاب پستان درگاوهاي شیری داشته باشد.

عبدالقدیر قدیس
26 جواز، 1392 خورشیدي